Λεξικό εννοιών και όρων
Μπορείτε να κατεβάσετε όλο το λεξικό σε PDF μορφή ή να ανατρέξετε στο ευρετήριο όρων που ακολουθεί:
Λεξικό όρων
There are currently 22 όροι in this directory beginning with the letter Α.
Α
Αλλούβια (αλλουβιακές αποθέσεις)
Συσσωρευμένα υλικά που στο γεωλογικό παρελθόν έχουν μεταφερθεί από έναν ποταμό ή χείμαρρο. Τα αλλούβια αποτελούν αποθέσεις σε επίπεδες σχετικά περιοχές που διακρίνονται εύκολα, δεδομένου ότι συγκεντρώνονται στις κοίτες των ποταμών και των χείμαρρων ή στις πεδινές εκτάσεις. Τα υλικά αυτά περιλαμβάνουν χαλαρά ιζήματα, όπως χαλαρούς άμμους, αργίλους, ιλύ, χαλίκια. Τρία είδη αλλουβιακών αποθέσεων αποτελούν συνήθη μητρικά υλικά για εδαφογένεση: κώνοι αποθέσεως που σχηματίζουν αλλουβιακά ριπίδια (alluvial fans), πλημμυρικές ζώνες (floodplains) και δέλτα ποταμών (deltas).
Αλλουβιακά ριπίδια
Δύο κατηγορίες:
α. Κωνικές, ακτινικές αποθέσεις φερτών υλικών, οι οποίες αναπτύσσονται σε θέση απότομης αλλαγής του ανάγλυφου, στο σημείο όπου λαμβάνει χώρα το άνοιγμα μιας ορεινής κοιλάδας. Ροές ιζημάτων και νερού, από το κανάλι τροφοδοσίας (feeder canyon), διασκορπίζονται ακτινικά χάνοντας την ενέργειά τους και αποτίθενται («ριπίδιο» σημαίνει βεντάλια) (βλ. Εικόνα δεξιά).
β. Όταν ένα ρέμα από τα ορεινά περιέλθει σε περιοχή σχετικά ομαλού αναγλύφου, η ταχύτητα ροής μειώνεται απότομα και τα μεταφερόμενα ιζήματα αποτίθενται απότομα, με τη μορφή αλλουβιακού ριπιδίου. Καθώς η ταχύτητα ροής του ρέματος συνεχίζει να μειώνεται, η ελεύθερη ροή δυσχεραίνει και το ρέμα διαιρείται.
Σχηματική απεικόνιση της μορφολογίας ενός αλλουβιακού ριπιδίου (Πηγή: μετατροπή από www3.nd.edu).
α. Κωνικές, ακτινικές αποθέσεις φερτών υλικών, οι οποίες αναπτύσσονται σε θέση απότομης αλλαγής του ανάγλυφου, στο σημείο όπου λαμβάνει χώρα το άνοιγμα μιας ορεινής κοιλάδας. Ροές ιζημάτων και νερού, από το κανάλι τροφοδοσίας (feeder canyon), διασκορπίζονται ακτινικά χάνοντας την ενέργειά τους και αποτίθενται («ριπίδιο» σημαίνει βεντάλια) (βλ. Εικόνα δεξιά).β. Όταν ένα ρέμα από τα ορεινά περιέλθει σε περιοχή σχετικά ομαλού αναγλύφου, η ταχύτητα ροής μειώνεται απότομα και τα μεταφερόμενα ιζήματα αποτίθενται απότομα, με τη μορφή αλλουβιακού ριπιδίου. Καθώς η ταχύτητα ροής του ρέματος συνεχίζει να μειώνεται, η ελεύθερη ροή δυσχεραίνει και το ρέμα διαιρείται.
Σχηματική απεικόνιση της μορφολογίας ενός αλλουβιακού ριπιδίου (Πηγή: μετατροπή από www3.nd.edu).
Αναβαθμίδα (ποτάμια) (river terraces)
Ο μορφολογικός σχηματισμός της επιφάνειας της γης, ο οποίος αποτελείται από μια σχεδόν επίπεδη επιφάνεια που διακόπτεται από ένα απότομο μέτωπο. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά μιας αναβαθμίδας χωρίζονται σε αυτά της επιφάνειας της αναβαθμίδας και αυτά του μετώπου (Βουβαλίδης Κ, 2011), (βλ. Εικόνα αριστερά).
Οι ποτάμιες αναβαθμίδες είναι τοπογραφικές επιφάνειες που αντιστοιχούν σε παλαιότερες επιφάνειες του πυθμένα της κοιλάδας. Χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στις αναβαθμίδες απόθεσης και στις αναβαθμίδες διάβρωσης. Οι αναβαθμίδες απόθεσης δημιουργούνται όταν προηγηθεί μια περίοδος πρόσχωσης της κοίτης του ποταμού με φερτά υλικά που μεταφέρει και στη συνέχεια ακολουθήσει μια περίοδος απομάκρυνσής τους με ταυτόχρονη κατά βάθος διάβρωση. Οι αναβαθμίδες διάβρωσης δημιουργούνται όταν οι παράγοντες που προκαλούν την κατά βάθος διάβρωση ενεργοποιούνται σταδιακά (βλ. Εικόνες).
Ο μορφολογικός σχηματισμός της επιφάνειας της γης, ο οποίος αποτελείται από μια σχεδόν επίπεδη επιφάνεια που διακόπτεται από ένα απότομο μέτωπο. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά μιας αναβαθμίδας χωρίζονται σε αυτά της επιφάνειας της αναβαθμίδας και αυτά του μετώπου (Βουβαλίδης Κ, 2011), (βλ. Εικόνα αριστερά).
Οι ποτάμιες αναβαθμίδες είναι τοπογραφικές επιφάνειες που αντιστοιχούν σε παλαιότερες επιφάνειες του πυθμένα της κοιλάδας. Χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στις αναβαθμίδες απόθεσης και στις αναβαθμίδες διάβρωσης. Οι αναβαθμίδες απόθεσης δημιουργούνται όταν προηγηθεί μια περίοδος πρόσχωσης της κοίτης του ποταμού με φερτά υλικά που μεταφέρει και στη συνέχεια ακολουθήσει μια περίοδος απομάκρυνσής τους με ταυτόχρονη κατά βάθος διάβρωση. Οι αναβαθμίδες διάβρωσης δημιουργούνται όταν οι παράγοντες που προκαλούν την κατά βάθος διάβρωση ενεργοποιούνται σταδιακά (βλ. Εικόνες).
Εικόνα: Κάθετη τοπογραφική τομή του αποτελέσματος της κατά βάθος διάβρωσης από τη ροή των ρευμάτων (Πηγή: μετατροπή από Stream Corridor Restoration, 1998).
Ανάγλυφο (γης)
Η μορφή της επιφάνειας της γης. Περιλαμβάνει το ηπειρωτικό (δημιουργείται από τον κατακόρυφο και τον οριζόντιο διαμελισμό) και το υποθαλάσσιο ανάγλυφο (ανωμαλίες του βυθού των θαλασσών και των ωκεανών).
Ανάντη ποταμού
(στα) Ανάντη του ποταμού: Το τμήμα του ποταμού από το σημείο που βρισκόμαστε και προς τις πηγές. Σε κάθε ποταμό διακρίνουμε τον άνω, τον μέσο και τον κάτω ρου.
Ανάχωμα τεχνητό
Είναι επίμηκες τεχνητό φράγμα αποτελούμενο από χώμα. Βρίσκεται, συνήθως, παράλληλα στον ρου ενός ποταμού ή κατά μήκος επίπεδης ακτογραμμής. Ο κύριος στόχος των τεχνητών αναχωμάτων είναι η πρόληψη πλημμυρών στις γειτονικές εκτάσεις και η επιβράδυνση των φυσικών αλλαγών στον ρου μιας υδάτινης οδού. Πέρα από τα μόνιμα αναχώματα, μπορούν να κατασκευαστούν και έκτακτα αναχώματα, π.χ. από αμμόσακους (βλ. Εικόνα).
Ανάχωμα φυσικό
Μορφολογικός σχηματισμός που δημιουργείται στα όρια της κοίτης του ποταμού, από την απόθεση ιζηματογενών υλικών μεταφοράς των υδάτων, κατόπιν αλλεπάλληλων πλημμυρικών επεισοδίων (βλ. Εικόνες).
Διαδικασία σχηματισμού
των φυσικών αναχωμάτων
στις όχθες των ρεμάτων
(Πηγή : μετατροπή από
The McGraw Hill Companies Inc.)
Μορφολογικός σχηματισμός που δημιουργείται στα όρια της κοίτης του ποταμού, από την απόθεση ιζηματογενών υλικών μεταφοράς των υδάτων, κατόπιν αλλεπάλληλων πλημμυρικών επεισοδίων (βλ. Εικόνες).
Διαδικασία σχηματισμού
των φυσικών αναχωμάτων
στις όχθες των ρεμάτων
(Πηγή : μετατροπή από
The McGraw Hill Companies Inc.)
Ανθεκτικότητα (Resilience)
Είναι η ικανότητα ενός συστήματος, μιας κοινότητας ή μιας κοινωνίας που βρίσκονται εκτεθειμένα σε κίνδυνο, να αντέχουν, να απορροφούν, να αφομοιώνουν και να ανακάμπτουν από τις επιπτώσεις των κινδύνων µε τρόπο γρήγορο και αποτελεσματικό. Αυτό περιλαμβάνει τη συντήρηση και αποκατάσταση των σημαντικών δομών και λειτουργιών. Η ανθεκτικότητα μιας κοινότητας αναφορικά µε ενδεχόμενους κινδύνους προσδιορίζεται από τον βαθμό στον οποίο η κοινότητα διαθέτει τους απαραίτητους πόρους και την ικανότητα να αυτοδιοργανώνεται πριν και κατά την περίοδο έκτακτης ανάγκης (UNISDR, 2009).
Αντιπλημμυρικά έργα (έργα ανάσχεσης πλημμυρών)
Τα έργα που γίνονται για την προστασία από τις πλημμύρες σε όλη τη λεκάνη απορροής του ποταμού (δεδομένου ότι τα τοπικά μέτρα προστασίας που λαμβάνονται σε ένα μέρος μπορεί να έχουν έμμεσο αντίκτυπο στις ανάντη και κατάντη περιοχές), ώστε (α) να διαφοροποιήσουν την πλημμύρα, (β) να μειώσουν την ευπάθεια σε πλημμύρα και (γ) να μειώσουν την επίδραση της πλημμύρας.
Εικόνες ποικίλων αντιπλημμυρικών έργων
Εικόνες ποικίλων αντιπλημμυρικών έργων
Αξία (V)
Ζημίες που προκλήθηκαν από ένα συμβάν μιας ορισμένης έντασης και εκφράζεται με κοινωνικό - οικονομικούς όρους. Θεωρείται ο αριθμός των ατόμων, κατασκευών, το τμήμα της γης που χρησιμοποιείται και είναι εκτεθειμένα σε κίνδυνο (κινδυνεύουν).
Απογύμνωση
Το αποτέλεσμα όλων των διεργασιών που προκαλούν φθορά των επιφανειακών πετρωμάτων και ταπείνωση του μορφολογικού ανάγλυφου µε διαρκή μεταφορά των προϊόντων της διάβρωσης στη θάλασσα ή σε εσωτερικές λεκάνες. Με τον όρο κύκλος απογύμνωσης ονομάζουμε τα στάδια εξέλιξης του μορφολογικού ανάγλυφου μιας περιοχής, ως και την απότομη ανανέωσή της.
Αποκατάσταση - Ανασυγκρότηση
Αποκατάσταση των έργων υποδομής και των κτηριακών δομών της περιοχής που υπέστησαν ζημιές και θωράκιση της κοινωνίας από κινδύνους με έργα πρόληψης.
Απόκριση
Πρόκειται για δράσεις αμέσως πριν και αμέσως μετά τα καταστροφικά γεγονότα, που περιλαμβάνουν την αντίδραση, την προειδοποίηση και την έκτακτη ανακούφιση (Κουρούδη, 2015).
Απορροή (επιφανειακή)
Η κίνηση του νερού στην επιφάνεια του εδάφους με τη μορφή ρυακιών, ποταμών, χείμαρρων.
Απορροή πλημμυρική
Η συνολική ποσότητα του νερού που διαρρέει μια περιοχή κατά τη διάρκεια ενός πλημμυρικού φαινομένου. Περιλαμβάνει α) την άμεση απορροή που μπορεί να είναι επίγεια (το μέρος του νερού που κινείται πάνω στην επιφάνεια του εδάφους), ενδιάμεση (το μέρος του νερού που κινείται αμέσως κάτω από την επιφάνεια του εδάφους) και απευθείας (το μέρος του νερού που πέφτει απευθείας στην επιφάνεια του υδρογραφικού δικτύου και μετατρέπεται άμεσα σε επιφανειακή) και β) τη βασική ή υπόγεια που περιλαμβάνει το νερό που κινείται υπογείως και συμβάλλει στις κοίτες των ρεμάτων (βλ. Εικόνα στον όρο "Απορροοή ποταμού").
Απορροή ποταμού
Το συνολικό ποσό νερού που διαρρέει τον ποταμό. Διακρίνεται σε επιφανειακή (προέρχεται από τα κατακρημνίσματα) και σε βασική (προέρχεται από τα υπόγεια νερά δηλ. τις πηγές). Κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου (καλοκαίρι για την Ελλάδα) η απορροή των ποταμών συντηρείται αποκλειστικά από τη βασική απορροή (πηγές).
Επίγεια, Ενδιάμεση, Απευθείας και Βασική (Υπόγεια) απορροή
Αποσάθρωση ή εξαλλοίωση
Το σύνολο των διαδικασιών και φαινομένων που προκαλούν την αποσύνθεση, τον θρυμματισμό και γενικά την καταστροφή και φθορά των πετρωμάτων. Τα πετρώματα μετατρέπονται από συνεκτικά και συμπαγή σε πολύ χαλαρά και κλαστικά. Οι αποσαθρωτικές διαδικασίες έχουν στατικό χαρακτήρα και τα προϊόντα της αποσάθρωσης δεν υπόκεινται σε μεταφορά. Η αποσάθρωση προετοιμάζει το πέτρωμα για τη διάβρωση και σχηματίζει το έδαφος. Διακρίνεται σε φυσική (μηχανική) και σε χημική. Η μηχανική προκαλείται από τις μεταβολές της θερμοκρασίας, τη διαστολή του νερού κι άλλα φυσικά φαινόμενα. Η χημική προκαλείται κυρίως από το νερό, αλλά και την οξείδωση και τη διάλυση ορυκτών. Οι κύριοι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η αποσάθρωση είναι: α. Η γεωλογική δομή (είδος πετρωμάτων) της περιοχής β. Το κλίμα γ. Η τοπογραφία (ανάγλυφο και μορφές του) δ. Η βλάστηση της περιοχής (βλ. Εικόνες).
Αραγωνίτης
Μορφή ορυκτού του ανθρακικού ασβεστίου. Βρίσκεται σε μεταμορφωμένα (υψηλής πίεσης) πετρώματα, σε ιζηματογενή ανθρακικά και σαν επίστρωμα στην εσωτερική επιφάνεια μερικών οστράκων (μαλακόστρακα).
Ά
Άργιλος
Είναι ένας γενικός όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένυδρα αργιλιούχα φυλλοπυριτικά ορυκτά που περιέχουν διάφορες ποσότητες μετάλλων, μεταλλικών οξειδίων και οργανικών ενώσεων. Τα κεραμικά υλικά βασίζονται στο αργιλώδες χώμα, που είναι και η πρώτη ύλη της κατασκευής τους. Το αργιλώδες χώμα ή άργιλος προέρχεται από τη φθορά πετρωμάτων, κυρίως πυριτιούχων, εξαιτίας της παρουσίας ανθρακικών οξέων και άλλων διαλυτών. Άλλες αιτίες της διάβρωσης είναι η κίνηση του νερού και του αέρα στην ατμόσφαιρα, η διέλευση ενός ποταμού και σε μικρότερη κλίμακα κάποιες γεωλογικές αιτίες που προξένησαν πιέσεις και απότομες αυξομειώσεις της θερμοκρασίας στα πετρώματα. Τα πετρώματα διαλύονται σε πολύ λεπτά σωματίδια (σχεδόν σε μοριακή μορφή). Το μέγεθος των κόκκων της αργίλου διαφοροποιείται ανάλογα με την ποιότητα του υλικού. Τα βασικά συστατικά της αργίλου είναι το αργίλιο, το πυρίτιο και το νερό. Η ονομασία του είναι ένυδρο πυριτικό αργίλιο (Al2O3.2SiO3.2H2O). Η καθαρότερη μορφή αργίλου είναι ο καολίνης (βλ. Εικόνες κάτω). (https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%82)
Α
Ασβεστίτης
Μορφή ορυκτού του ανθρακικού ασβεστίου (CaCO3). Διαυγές και κρυσταλλικό με λευκή απόχρωση. Κύριο συστατικό του ασβεστόλιθου και του μαρμάρου. Η παραγωγή του μπορεί να προέλθει από την κατακρήμνιση πλούσιων διαλυμάτων ανθρακικού ασβεστίου, ώστε να δημιουργηθούν σταλακτίτες και σταλαγμίτες των οποίων είναι κύριο συστατικό (βλ. Εικόνα κάτω).
Ασβεστόλιθος
Ιζηματογενές πέτρωμα πολύ συνηθισμένο στην Ελλάδα, που καλύπτει πάνω από το 1/4 της επιφάνειας και έχει κύριο συστατικό το ανθρακικό ασβέστιο (CaCO3). Οι περισσότεροι ασβεστόλιθοι έχουν σχηματιστεί από καθίζηση ανθρακικών αλάτων διαλυμένων στο νερό (χημικό ίζημα) ή και με τη συμμετοχή οργανικού υλικού, όπως όστρακα, σκελετοί φυτών και ζώων (βιοχημικό ίζημα).
Σημαντική είναι η δράση του νερού στα ασβεστολιθικά πετρώματα: Το νερό της βροχής παίρνει διοξείδιο του άνθρακα (CO2) από τον αέρα και μετατρέπεται σε ασθενές οξύ (ανθρακικό οξύ) (H2CO3) που διαλύει τον ασβεστόλιθο και σχηματίζει το όξινο ανθρακικό ασβέστιο [Ca(HCO)3]. Η ουσία που προκύπτει απομακρύνεται με το νερό που συνεχίζει την πορεία του, κυκλοφορεί μέσα στη μάζα του ασβεστόλιθου διαμέσου ρωγμών και άλλων διόδων που τις ανοίγει, τις μεγαλώνει διαλύοντας συνεχώς το πέτρωμα και σχηματίζει ένα σύστημα υπόγειων αγωγών που λέγεται ΚΑΡΣΤ. Έτσι σχηματίζονται τα σπήλαια και οι σταλακτίτες-σταλαγμίτες μέσα σε αυτά, καθώς και οι καρστικές πηγές. Η οικονομική σημασία των ασβεστόλιθων είναι μεγάλη, γιατί χρησιμοποιείται ως οικοδομικό υλικό, καθώς και σαν πηγή παραγωγής ασβέστη και τσιμέντου (βλ. Εικόνα κάτω).
Σημαντική είναι η δράση του νερού στα ασβεστολιθικά πετρώματα: Το νερό της βροχής παίρνει διοξείδιο του άνθρακα (CO2) από τον αέρα και μετατρέπεται σε ασθενές οξύ (ανθρακικό οξύ) (H2CO3) που διαλύει τον ασβεστόλιθο και σχηματίζει το όξινο ανθρακικό ασβέστιο [Ca(HCO)3]. Η ουσία που προκύπτει απομακρύνεται με το νερό που συνεχίζει την πορεία του, κυκλοφορεί μέσα στη μάζα του ασβεστόλιθου διαμέσου ρωγμών και άλλων διόδων που τις ανοίγει, τις μεγαλώνει διαλύοντας συνεχώς το πέτρωμα και σχηματίζει ένα σύστημα υπόγειων αγωγών που λέγεται ΚΑΡΣΤ. Έτσι σχηματίζονται τα σπήλαια και οι σταλακτίτες-σταλαγμίτες μέσα σε αυτά, καθώς και οι καρστικές πηγές. Η οικονομική σημασία των ασβεστόλιθων είναι μεγάλη, γιατί χρησιμοποιείται ως οικοδομικό υλικό, καθώς και σαν πηγή παραγωγής ασβέστη και τσιμέντου (βλ. Εικόνα κάτω).
Βιβλιογραφία:
Οδηγία 2007/60/ΕΚ. (2007). Αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας.
ΦΕΚ 102/Β/01.05.2002. Νόμος υπ. αριθμ. 3013 Αναβάθμιση της Πολιτικής Προστασίας και λοιπές διατάξεις.
ΦΕΚ 423/Β/10-4-2003. Γενικό Σχέδιο Πολιτικής Προστασίας «Ξενοκράτης».
Burton, I., Kates, R. and White G. (1978). The Environment as Hazard. New York, Oxford University Press.
UNISDR. (2009). Terminology on Disaster Risk Reduction.
Wisner, B. and Adams, J. (2002). Environmental health in emergencies and disasters – a practical guide. Switzerland. World Health Organization.
Βουβαλίδης Κ. (2020). Ο δρόμος για καλύτερες περιβαλλοντικά επιλογές αντιπλημμυρικής προστασίας στην Ελλάδα. Αθήνα.
Δεμιρτζάκης Μ., Λέκκας Σ. (2010). Διερευνώντας τη Γη. Εισαγωγή στη Γενική Γεωλογία. Αθήνα, Γκέλμπεσης.
Διακάκης Μ. et al (2020). Νέα ευρήματα και εφαρμογές από πρόσφατες μεγάλες καταστροφές στον ελληνικό χώρο. Αθήνα.
Δούτσος Θ. (2000). Γεωλογία: Αρχές και εφαρμογές. Αθήνα, Leader Books.
Μαμάσης Ν. (2014). Πλημμύρες και αντιπλημμυρικά έργα. Αθήνα.
Λέκκας Ε. (2020). Διαχείριση κλιματικής κρίσης και καταστροφών. Ένας βασικός στόχος της Εκπαίδευσης. Αθήνα.
Λέκκας E. et al (2009). Φυσικές καταστροφές. Μάθε ...και προφυλάξου. Ρόδος, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δωδεκανήσου.
Λέκκας Ε., Αντωναράκου Α., Κυριαζή Ε., Αλεξούδη Β.(2021). Διαχείριση κινδύνων καταστροφών και κρίσεων, Ενότητα 6: Πλημμύρες. Αθήνα, ΙΝΕ - Ινστιτούτο Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε.
Σαπουντζάκη Κ., Δανδουλάκη Μ. (2015). Κίνδυνοι και καταστροφές. Έννοιες και Εργαλεία Αξιολόγησης, Προστασίας, Διαχείρισης. Αθήνα. Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα www.kallipos.gr Σ.Ε.Α.Β.
Σούλιος Γ. (2010). Γενική Υδρογεωλογία. Α΄ Τόμος. Θεσσαλονίκη. University Studio Press, Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων και Περιοδικών.
Ηλεκτρονικές πηγές:
http://www.opengov.gr/yptp/?p=1253
https://www.eca.europa.eu/Lists/ECADocuments/SR18_25/SR_FLOODS_EL.pdf
http://geodata.gov.gr/organization/hydroscopehttp://www.hydroscope.gr/
Επιμέλεια στο Γλωσσάρι - Ορισμοί:
- Βλάχος Ιωάννης, Υπεύθυνος Πολιτιστικών Θεμάτων ΔΔΕ Αχαΐας
- Ιππέκη Βασιλική, Υπεύθυνη Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ΔΠΕ Δυτ. Θεσσαλονίκης
- Ριφάκη Νικολέτα, Αναπληρώτρια Υπεύθυνη ΚΠΕ/ΚΕΠΕΑ Ελευθερίου Κορδελιού & Βερτίσκου